Cıvata, birbirine bağlanmak istenen parçaların üzerine delik açılarak ucuna somun takılarak sıkıştırılan bir bağlantı elemanıdır. Genellikle somun ile birlikte kullanılır.
Cıvatanın en çok kullanıldığı alanlar makine ve inşaat sektörüdür. Kelime kökü İtalyanca “Giaveta” sözcüğünden gelmekte olup, ilk kullanılışı M. Ö. 1. yüzyıla dayanmaktadır. Antik çağlarda silindirin üzerine tel sarılarak lehimlendi ve ilk dişli bağlantılar kullanılmaya başlandı. M.Ö. 250 yıllarında Arşimet vidası su taşımada kullanıldı. Gerçekte İskenderiyeli Heron tarafından M.Ö. 1. yüzyılda bulunmuş olan vida, o zamanlardan itibaren cerrahi aletlerde kullanıldı. Döküm tekniği ile üretim yapılıyordu. Avrupa'da 1400'lerde görülen cıvata, 1452-1519 yılları arasında Leonardo Da Vinci tarafından geliştirilmiştir. İlk tornavida kullanımı da 1700’lü yıllara rastlar. İngiltere'de 1797 yılında, Henry Maudslay (1771-1831) Amerika'da David Wilkinson 1798'de cıvata patenti almışlardır.
1850’li yıllarda sıcak dövme tekniği ile yapılan üretim 20.y.y’nın başından itibaren seri imalatın hayatımıza girmesiyle modern üretim teknolojisi olan soğuk dövme sistemine geçmiştir. Bu sistemle günümüzde, dakikada 200 – 300 adet parçaya kadar üretim yapılabilmektedir. Amacına göre birçok çeşit cıvata vardır. Bunların arasında en çok kullanılanları altı köşe başlı cıvatalar ve alyan başlı denilen cıvatalardır. Somun ve cıvataların dişleri (yiv) birbirine uygun olmalıdır. Farklı ölçeklerdeki somun ve cıvata bir bağlantıda kullanılamaz.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte yüzlerce cıvata ve vida çeşidi bulunduğu bir gerçektir. Cıvatalar, demir, çelik, pirinç, bronz, titanyum, bakır, aluminyum gibi maddelerden yapılmakta olup, makine ve inşaat sektöründe en çok demir - çelik alaşımı tipleri kullanılmaktadır.
Cıvata ve vida ayrımı
Sadece altı köşe başlıklı anahtarlarla açılıp kapanan bağlantı elemanlarına cıvata denmekte, bunun dışında kalan anahtar vb. aparatlar kullanılarak açılıp kapanan bağlantı elemanları ise genel anlamda "vida" adıyla anılmaktadır. Bir çok vida çeşidinde somun kullanılmaz. Bu tip vidalar, genellikle sivri uçlu olup, bağlantı yapılacak yeri önceden ya da anında delerek, tornavida, elektrikli matkap vb. aletler yardımıyla sabitlenir. Özel amaçlı üretilmiş, anahtar kullanılarak sıkıştırılan ya da gevşetilen vidalar olduğu gibi, tornavidayla sıkıştırılıp gevşetilen cıvatalar da bulunmaktadır.
Bağlantı elemanları ve ölçü birimleri
Cıvata ve vida dışında da çivi, perçin gibi bir çok bağlantı elemanı bulunmaktadır. Farklı kullanımlarına rastlansa da dünya standartlarında en yaygın İngiliz inç ve metrik ölçü birimi olmak üzere iki çeşit cıvata görülür. İnç sistem, bazı bölgelerde Whitworth adıyla anılıp, adı, İngiliz BSW ölçü standardına adını veren mühendis Joseph Whitworth'tan gelmektedir.
Metrik sistem tablosu
ISO metrik ölçü M1.6 M2 M2.5 M3 M4 M5 M6 M8 M10 M12 M16 M20 M24 M30 M36 M42 M48 M56 M64
Anahtar genişliği (mm) 3.2 4 5 5.5 7 8 10 13 17 19 24 30 36 46 55 65 75 85 95
ISO metrik ölçü M14 M18 M22 M27 M33 M39 M45 M52 M60 M68
Anahtar genişliği (mm) 22 27 32 41 50 60 70 80 90 100
Temel türleri
- 8,8 Kalite Metrik Civatalar (Din-931-933)
- 8,8 Kalite İnce Diş Çelik Civatalar (Din 960)
- 8,8 Kalite Unc-Unf Çelik Civatalar (Asa-B)
- 6,8 Kalite Civatalar
- 8,8 Bıçak Civatalar
- 8,8 Kanal Civatası
- Demir Civatalar (Din-933)
- Yuvarlakbaş Kasa Civatalar
- Havşabaş İmbus Civatalar (Din-7991)
- İmbus Civatalar (Din-912)
- Setskur Civatalar (Din-916)
